Expeditie Europa #15: Europa seculier? Vanaf Kroatië is het druk in de gebedshuizen

In de aanloop naar Europa ZomerExpo 2019 herpubliceren wij op deze pagina de gewaardeerde NRC-reeks Expeditie Europa: de zoektocht in 2006-2007 naar witte plekken op de Europese culturele kaart van film- en tv-recensent Hans Beerekamp en antropoloog-filmmaker Janine Prins. Gedurende een half jaar woonden en werkten zij aan boord van een verbouwde Mercedes-vrachtwagen. Gewapend met een tiental hypothesen over Europa, om te toetsen aan de hand van de culturele uitingen die ze tegenkwamen. Onderweg zochten ze gesprekspartners in landen die al dan niet tot de EU behoorden, kunstenaars, oude bekenden, toevallige passanten, buitenstaanders of NRC-correspondenten.

Met toestemming van NRC Handelsblad (tekst) en Janine Prins (beeld) herpubliceren we de webversies van de wekelijkse artikelen uit de papieren krant. Het veel uitgebreidere dagelijks weblog is niet meer digitaal beschikbaar.


10 februari 2007

Hans Beerekamp

Europa seculier? Vanaf Kroatië is het druk in de gebedshuizen

Omdat we minder snel reizen dan gepland, zijn we halverwege de zes maanden nog niet bij het keerpunt Istanbul maar 45 kilometer voor de grens met Turkije, het twaalfde land van de expeditie. Wellicht wat voorbarig, is het misschien toch een goed moment om te kijken of onze impressies stroken met de vooraf geformuleerde tien Europese kernwaarden.

1. Europeanen komen voort uit een monotheïstische traditie, waarin God alles ziet. Hun geweten is relatief hoog ontwikkeld. Ze hebben meer last van schuld dan van schaamte.

2. Ondanks die traditie laten de meeste Europeanen hun dagelijks leven niet bepalen door religieuze dogma’s. Europese samenlevingen zijn seculier.

Op het eerste gezicht valt vooral de tweede stelling door de mand. Religie blijkt bijna overal wel degelijk een belangrijke rol te spelen, zij het meer in de voormalige communistische landen dan in Nederland tot en met Italië. In West-Europa vind je niet veel volle kerken, en godsdienst heeft hooguit een ceremoniële functie voor de overgrote meerderheid. Vanaf Kroatië wordt het drukker in de gebedshuizen. In Bosnië-Herzegovina lijkt wel een wedstrijd gaande tussen drie godsdiensten wie de hoogste en meeste torens kan bouwen. Ook in Albanië worden veel kerken en moskeeën gebouwd, vermoedelijk met buitenlands geld, maar daar is het weer niet erg druk. Het orthodoxe kerstfeest in Montenegro’s hoofdstad Podgorica bleek een orgie van religie en nationalisme. In Griekenland, nooit communistisch geweest, was de staatskerk altijd al drager van de nationale identiteit. Er worden veel kaarsjes gebrand, iedereen trouwt in de kerk, maar het lijkt ook een pragmatisch, niet erg dogmatisch geloof.

3. Europeanen hebben een relatief ontspannen houding ten aanzien van seksualiteit en dood: homoseksualiteit, euthanasie, abortus, gemengde huwelijken.

We zijn een paar keer aangesproken op het Hollandse libertinisme. In Italië heeft men moeite met het homohuwelijk en de euthanasie, een Griek was verontwaardigd omdat hij gelezen had dat tien procent van de Nederlanders principieel bereid was een pedofielenpartij te tolereren. Maar in de praktijk wordt in heel veel Europese landen geaborteerd, ondraaglijk lijden beëindigd en homoseksualiteit al dan niet stilzwijgend geaccepteerd. Men heeft vooral moeite met het botte karakter van de Nederlandse openhartigheid.

4. Europese verhalen hoeven niet altijd goed af te lopen, want ze staan in een tragische traditie, in tegenstelling tot de happy endings van Hollywood.

Deze stelling gaat op voor vrijwel elke Europese film, roman of toneelstuk. De Europeanen die we ernaar vragen bevestigen hun minachting voor Amerikaanse fictie, al nemen ze er graag kennis van.

5. Europese regeringen vinden dat de staat niet het recht heeft een burger van het leven te beroven. Er bestaat geen doodstraf.

Een Griekse voormalige europarlementariër meende dat Britten en Turken traditioneel het minst tot Europa behoren. Een van de argumenten die hij voor deze stelling aanvoerde was dat beide landen moeite hebben met het afschaffen van de doodstraf.

Belangrijker dan de doodstraf, zo ontdekten we, lijkt het Europese rechtsysteem, uiteindelijk gebaseerd op het Romeinse recht. In Albanië benijdt men de Europese Unie omdat je daar een contract kunt vertrouwen en de naleving bij de rechter kunt afdwingen. Men realiseert zich dat om bij Europa te kunnen horen zo’n rechtsstaat een noodzakelijke voorwaarde zou zijn.

6. Als je morgen een ongeluk krijgt en niet meer voor jezelf kunt zorgen, vindt men in Europa dat eerder de staat dan je familie voor je moet zorgen. Al is er een toenemende neiging naar het Amerikaanse model: grotere inkomensverschillen, meer liefdadigheid.

Veel landen in oostelijk Europa zijn nog lang niet toe aan een stelsel van sociale zekerheid zoals dat in West-Europa langzaam ontmanteld wordt. Zonder familie ben je in Albanië en Griekenland overgeleverd aan de willekeur van artsen en ambtenaren. In Albanië moeten sommige leerlingen hun docenten betalen voor goede cijfers.

De inkomensverschillen lijken overal toe te nemen. Al wijzen economische statistieken anders aan, van België tot Griekenland en van Zwitserland tot Montenegro bestaat de indruk dat het voor de meeste mensen steeds moeilijker wordt om het hoofd boven water te houden. Met name de middenklasse verarmt snel, terwijl in elke stad ook SUV’s en dure clubs te vinden zijn voor een smalle bovenlaag van nieuwe rijken.

In Albanië zie je het duidelijkst dat het pessimisme wordt veroorzaakt door wantrouwen in de staat en de politici. Hetzelfde verschijnsel zou ook wel eens in landen met een relatief sterker staatsapparaat kunnen gelden. Veel Europeanen voelen zich in de steek gelaten door hun overheid.

7. Over de normen van goed en kwaad hangt de slagschaduw van de totalitaire regimes van de twintigste eeuw. Vrijwel geen enkele Europese familie is onberoerd gebleven door Stalin of Hitler.

De invloed van het communisme is in heel Oost-Europa zeventien jaar na de Wende nog steeds dagelijks te merken. Democratie wordt gewantrouwd, nationalisme en religie zijn betrouwbaarder waarden voor veel mensen. Kapitalisme moet vooral hardvochtig en opzichtig zijn: welvaart laat je zien door hoge hakken en veel bling bling.

8. Vrijheid van meningsuiting is een ononderhandelbaar axioma van de Europese beschaving.

In de Republika Srpska (Bosnië-Herzegovina) spraken we een jongeman met weerzin tegen de bemoeizucht van West-Europa. Hij moest lachen toen we vertelden dat we konden schrijven wat we wilden in ons weblog. Dat bestaat namelijk niet: een journalist moet altijd schrijven wat zijn baas hem opdraagt en dus diens belang dienen. Precies het tegendeel van dit cynisme troffen we aan bij een jonge Bosnisch-Kroatische in Mostar, die voor de EU werkt. Zij gelooft in idealen, in een ‘civil society’ en in vrijheid van meningsuiting. Maar ook haar vrienden moeten daar een beetje om lachen.

9. De stem van iedere burger telt even zwaar. Slaven of tweederangsburgers (vrouwen, immigranten) bestaan niet in Europa.

Nominaal zal hier overeenstemming over bestaan. Maar op het Albanese en Griekse platteland vindt men weinig waardering voor vrouwen die ’s avonds alleen een restaurant binnenstappen. En de illegale Albanezen in Italiaanse en Griekse sweatshops hebben tamelijk weinig aan hun burgerrechten.

10. Europeanen werken om te leven, en niet andersom.

Deze laatste stelling is de enige die zonder enig voorbehoud in vrijwel elk land waar we tot nu toe waren bevestigd kon worden. Zelfs in Zwitserland en Albanië, vermoedelijk de nijverste culturen, staat de kwaliteit van het bestaan hoger op ieders verlanglijst dan rijkdom en succes in Amerikaanse of Chinese zin.


LOGBOEK EXPEDITIE EUROPA – WEEK 14 – DRAMA-GELIBOLU (GALLIPOLI) 285 KM
Een merkwaardige week, omdat de helft van de expeditie even voor twee dagen familiebezoek naar Nederland terugvloog. De verschillen tussen Griekenland en West-Europa werden er nogal dramatisch door, zij het niet eenduidig. Terug in Thracië zagen we in Xanthi de voorbereidingen voor het carnaval, gadegeslagen door dames met hoofddoeken, die geen migranten zijn, maar hier van oudsher wonende Turken. De eerste bestemming in Turkije wordt Gallipoli, bekend van de gelijknamige veldslag uit de Eerste Wereldoorlog.


<< Expeditie Europa #14                                                                                  Expeditie Europa #16 >>

aw_logo

Stichting ArtWorlds

Amsterdam
info@klimaatexpo.nl

KlimaatExpo Nieuwsbrief

Terug naar de top